Pišući o ostvarivanju prava na naknadu štete usled povrede prava na privatnost i povrede časti i ugleda u okviru šteta prouzrokovanih putem medija, u praksi je u istoj parnici uočeno razdvajanje petituma i potraživanja naknade štete po oba navedena osnova iako šteta proističe iz istog štetnog događaja. Ovakvo opredeljivanje dva navedena tužbena zahtev koja nastaju iz istog štetnog događaja upitno je sa stanovišta zaštitnog objekta koji se protektuje kroz dosuđivanje prava na naknadu štete, a koji je istovetan i kod povrede prava na privatnost i kod povrede časti i ugleda, a reč je upravo o pravu ličnosti.
Naime, prava ličnosti ili lična prava spadaju u kategoriju neimovinskih prava kao prava novije generacije, budući da se njima štite neimovinski interesi građansko pravnih subjekata, odnosno najvrednija lična dobra u vidu dostojanstva, ugleda, života, zdravlja, privatnosti, imena, lika, te bi ih zbog toga bilo pravilnije nazivati pravima na ličnim dobrima neodvojivim od subjekta kao njihovog titulara. Zbog značaja njihovog zaštitnog objekta, ova prava afirmisana su pre svega Ustavom RS, te se tako na primer članom 23 imperativno štiti ljudsko dostojanstvo, a narednim članom 24 i pravo na život. Povreda ovih prava uzrokuje nematerijalnu štetu u vidu nastanka fizičkih, dušvenih bolova i straha. Dalja zaštita proklamovanih prava je predviđena posebnim zakonima, a u sedištu ovog razmatranja je Zakon o javnom informisanju i medijima i zaštita koju on predviđa.
Tako, članom 79 Zakona o javnom informisanju i medijima definisano je dostojanstvo ličnosti kao čast, ugled i pijetet lica na koje se odnosi informacija, a koje ima pravo na zaštitu u slučaju ako se objavi informacija kojom se vređa njegovo dostojanstvo, odnosno ako se lice prikazuje u lažnom svetlu pripisivanjem osobina ili svojstava koje ono nema, odnosno odricanjem osobima ili svojstava koje ima, uz zakonom propisane izuzetke. Pored toga, pravu na privatnost je posvećen naredni član 80 i njegova zaštita je predviđena u slučaju neovlašćenog objavljivanja informacije iz privatnog života i to zapisa lika ili ličnog zapisa. Zaštita dostojanstva i prava na privatnost se u parničnom postupku postiže putem tužbe iz člana 101 Zakona o javnom informisanju i medijima (gde se objedinjuje zaštita i u slučaju povrede dostojanstva ličnosti i prava na autentičnost, odnosno privatnost) i kojom tužbom se može tražiti utvrđivanje povrede prava, odnosno interesa, propuštanje objavljivanja, kao i zabrana ponovnog objavljivanja informacije, odnosno zapisa i predaja zapisa, uklanjanje ili uništenje objavljenog zapisa. Takođe, zaštita je predviđena i ostvarivanjem prava na naknadu putem tužbe regulisane članom 112 tog zakona gde se u slučaju nematerijalne štete potražuju novačni iznosi na ime satisfakcije povređenog nematerijalnog dobra u iznetom smislu.
Dakle, članom 101 Zakona o javnom informisanju i medijima, primarno je jedinstveno regulisana zaštita i povređenog prava na dostojanostvo ličnosti i prava na privatnost, što je u osnovi i stanovište Evropskog suda za ljudska prava čije presude potvrđuju da koncept prava na privatnost nije u celini razdvojen od prava na dostojanstvo ličnosti, budući da povreda dostojanstva ličnosti veoma često uključuje i povredu prava na privatnost. Međutim, u praksi uočeno je kumulativno postavljanje petituma u vidu zahteva za naknadu nematerijalne štete zbog povrede prava na privatnost, kao i zbog povrede časti i ugleda nastale iz istog štetnog događaja, gde se u ukupnu naknadu zbiraju iznosi potraživani po osnovu povrede časti i ugleda, odnosno dostojanstva ličnosti i zbog povrede prava na privatnost. Stoga je reč o kumuliranju odštetnih zahteva koji potiču iz istog osnova i iz istog štetnog događaja jer se odvojeno potražuju iznosi koji potiču u osnovu iz povrede jednog istog prava – prava ličnosti. Na ovom mestu se postavlja pitanje pre svega osnovanosti, a i samim tim opravdanosti ovakvom kumuliranju gde se zahtev u jednom stavu odnosi na potraživanje nakande nematerijalne štete zbog povrede prava na privatnosti, a u drugom stavu na potraživanje naknade nematerijalne štete zbog povrede časti i ugleda nastale u istom štetnom događaju – putem medija i zasnovane na istom osnovu i u istoj pravnoj stvari, dakle jednoj parnici.
Razlozima ovakvog razdvajanja pre svega je doprinela terminološka neodređenost pojmova u sedištu ovog napisa, a pre svega ljudskog dostojanstva jer iako postoji jedinstven stav da je ono neprikosnoveno, ne postoji jednodušno gledište na ovaj pojam. Sa druge strane, prema stavu aktuelne sudske prakse ljudsko dostojanstvo se definiše kao skup umnih i moralnih svojstava pojedinca, odnosno kao skup vrlina koje pobuđuju poštovanje, a kao pojam društveno dostojanstvo je determinisano socijalnim položajem koje ima pojedinac u jednoj društveno ekonomskoj zajednici i sredini. Takođe, pojmovi časti i ugleda kao odrazi ljudskog dostojanstva su takođe u očima prakse poimani i to tako da se subjektivna kategorija časti definiše kao skup vrlina i mišljenje koje pojedinac ima o samom sebi, dok je ugled objektivna kategorija koja predstavlja stav i mišljenje koje sredina ima o ličnosti nekog pojedinca. Načini na koje mogu da se povrede čast i ugled pojedinca su uvreda koja se manifestuje kao napad na ljudsku čast, izražavanje prezira, nipodaštavanje i omalovažavanje kao i odricanje od ljudskih osobina, dok kleveta podrazumeva iznošenje ili pronošenje neistinitosti, što može da škodi časti i ugledu pojedinca. Nasuprot tome, takođe prema stavu sudske prakse, pravo na privatnost podrazumeva zaštitu od objavljivanja sadržaja lične prirode za koje ne postoji saglasnost od strane lica na koje se informacija odnosi. Ono prema tome štiti autonomiju ličnosti pojedinca pod koju se podvodi privatan život, kao širi pojam od privatnosti, a koji se definiše kao oblast u kojoj se svaki čovek može slobodno razvijati i ispunjavati svoju ličnost, kako u odnosu sa drugima, tako i u spoljašnjem svetu, a kao segmenti prava na privatnost se podrazumevaju zaštita lika pojedinca i njegovog porodičnog života. Lik pojedinca otkriva njegove jedinstvene karakteristike i predstavlja jednu od glavnih osobina čovekove ličnosti, dok ličan i porodičan život predstavlja domen unutrašnje sfere čoveka, izolovan od uticaja javnosti.
Dakle, ljudsko dostojanstvo je posmatrano kroz prizmu časti i ugleda, dok je pravo na privatnost posmatrano isključivo kroz zaštitu od neovlašćenog objavljivanja sadržaja lične prirode, iako se i pravo na privatnost može posmatrati kao odraz ljudskog dostojanstva, budući da se objavom sadržaja koji nije namenjen javnosti istovremeno vređa i dostojanstvo ličnosti na koje se odnosi sporni sadržaj. Ono što je još bitnije napomenuti je da je razdvajanje potraživanja naknade nematerijalne štete kumuliranjem petituma kojima se potražuje odvojeno naknada nematerijalne šete zbog povrede časti i ugleda i povrede prava na privatnost neosnovano sa stanovišta zaštitnog objekta, budući da su i kategorije dostojanstva ličnosti i pravo na privatnost obuhvaćene jedinstvenim konceptom ličnih prava. Otuda, ako pođemo od toga da i pravo na dostojanstvo i pravo na privatnost imaju isti zaštitni objekat – lično dobro koje je zaštićeno jedinstvenim konceptom ličnih prava ne postiže li se "preterana" zaštita oštećenog dosuđivanjem naknada štete po oba opredeljena zahteva u istoj pravnoj stvari, a koja potiču iz istog štetnog događaja?
Ukoliko pođemo od osnovnog postuplata odštetnog prava jednakosti naknade štete i prouzrokovane štete, principa integralne naknade koji podrazumeva da se nadoknađuje svaka prouzrokovana šteta, ne dolazi li onda do neosnovanog obogađenja oštećenog ako iz istog štetnog događaja, zbog povrede ličnog dobra koje se podvodi pod povredu jedinstvenog prava ličnosti dobije kumulativnu naknadu dosuđivanjem zbira iznosa iz odvojeno postavljenih petituma, a koji ukupan iznos naknade može premašiti samu štetu? Dakle u toj situaciji, može doći do toga da usvajanjem svih tužbenih zahteva oštećeni primi više nego što iznosi šteta koja mu je prouzrokovana po istom osnovu. Naravno, činjenica je da je cilj novčane naknade nematerijalne štete satisfakcija, odnosno subjektivno zadovoljenje za učinjenu povredu prava ili na zakonu zasovanog interesa i uopšte gubitka, a koju sud odmerava po slobodnoj proceni vodeći računa o okolnostima svakog konkretnog slučaja, a naročito rukovodeći se zakonskim korektivima iz člana 200 Zakona o obligacionim odnosima, te je zakonski imperativ u tom smislu postizanje pravične naknade koji prema mišljenju autora u ovim slučajevima postaje problematizovan i doveden u pitanje.
Ovo pitanje ostavljamo za sada otvorenim, kao predmet budućih teorijskih diskusija, ali i aktuelnog pitanja pred praksu koje se postavlja i ceni u svakom konkretnom slučaju, a cilj napisa je svakako bio da ukaže na aktuelne probleme i da ponudi drugačiju perspektivu rešavanja, ukoliko pođemo od zaštitnog objekta proklamovanih prava. Pa tako, kod medijskog prava u nas naročito, gde je uočen dominantni anglo saksonski uticaj u čijem krugu prava ne postoji odelita razlika između krivično pravnih i građansko pravnih instituta, poglavito u domenu sankcija, što je pisano i prethodnim napisima, u pogledu postavljenog problema u ovom radu, možemo napraviti paralelu sa sistematikom naše krivično pravne pozitivne regulative i zakonske sistematike. Naime, ukoliko su krivična dela u našoj nomotehnici razvrstana prema zaštitnom objektu i prema stepenu njihovog značaja i povrede je određena sankcija u vidu zakonskog minimuma i maksimuma, onda bi i u građanskom pravu trebalo poći pre svega od zaštitnog objekta povređenog prava. Ukoliko, kao u konkretnom slučaju zaštitni objekat bude podveden pod istu kategoriju prava – konkretno pravo ličnosti koje je povređeno ili ugroženo u istom štetnom događaju putem medija, odna i imovinsko pravnu sankciju u vidu novčane naknade treba odmeriti tako da bude ostvaren krucijalni princip odštetnog prava – princip pravičnog obeštećenja, odnosno nalaženja prave mere štete i naknade, ništa manje i ništa preko toga. To znači da kada je povređena jedna ista kategorija prava – pravo ličnosti u istom štetnom događaju, treba dosuditi jedinstvenu naknadu u okviru jednog postavljenog petituma jer je i reč o jedinstvenom predmetu spora – naknadi nematerijalne šete koja može nastati sadejstvom više štetnih radnji, ali to ne podrazumeva dosuđivanje kumulativne naknade u situaciji postradalog jednog istog prava, odnosno jedne iste kategorije prava.
Ovaj tekst ne predstavlja pravni savet, već stav autora.
Autor: Vladislava Milić, viši sudijski saradnik u Višem sudu u Beogradu
