Fiducija je na mala vrata ušla u srpski zakonodavni sistem, ali samo kao pokušaj – prvo u Zakon o finansijskom obezbeđenju 2018. godine, a zatim 2020. godine u Zakon o digitalnoj imovini.
U Starom Rimu, dokle sežu počeci geneologije fiducije, fiducijom (modalitetom kojim se mi bavimo) se obezbeđivalo potraživanje na taj način što je dužnik iz osnovnog pravnog posla – fiducijant, prenosio svoje svojinskopravno ovlašćenje na stvari na poverioca – fiducijara, uz obavezu da poverilac, nakon što dužnik ispuni svoju prestaciju, ovlašćenje vrati na njega; dakle dužnik zadržava stvar kod sebe, a na poverioca prenosi svojinu nad tim predmetom. Kako je u literaturi već utvrđeno, kod fiducijarne svojine postoje stoga dva vlasnika – pravni (fiducijar) i ekonomski (fiducijant).
Međutim, Zakon o digitalnoj imovini nije dosledan klasičnom konceptu fiducije. Ovaj zakon propisuje u članu 121 da se ugovorom o fiduciji digitalne imovine obavezuje fiducijant prema fiducijaru da na njega, u svrhu obezbeđenja potraživanja, prenese pravo svojine na digitalnoj imovini, a fiducijar se obavezuje da, u skladu sa tim ugovorom, primljena ili ekvivalentna sredstva obezbeđenja vrati fiducijantu po izvršenju obezbeđenog potraživanja, odnosno istovremeno s tim izvršenjem.
Fiducijar, ako nije drugačije ugovoreno, ima pravo da koristi digitalnu imovinu koja je predmet ugovora o fiduciji i da njome raspolaže, uključujući i pravo na njeno otuđenje.
Dakle, ovde se očigledno razbija tradicionalna pravnoekonomska podela vlasništva koja je nepoznata evropsko-kontinentalnom pravnom sistemu, te se ide korak dalje u polaganju nade u građansku savest, pa otuda fiducijar postaje ne samo pravni već i ekonomski vlasnik. Ovim zakonom fiducija je formulisana na način da fiducijant u potpunosti prenosi pravo svojine na fiducijara, što znači sa pravom držanja, korišćenja i raspolaganja digitalnom imovinom.
Zakon o digitalnoj imovini naziva ovaj pravni posao fiducijom. Međutim, ovde nije u pitanju fiducija, već potpuni prenos svojine sa neograničenim i apsolutnim pravom svojine sticaoca. Stoga, ovde se pravni posao naziva fiducija, ali to po svojoj suštini nije. Ovde je reč o prenosu svojine sa raskidnim uslovom.
Zbog ovakve postavke značajno se obezvređuje pitanje u čijoj imovini se nalazi preneto pravo. Na primer, u naučnoj literaturi je data prevaga ekonomskoj sadržini prava, te je određeno upotrebom analogije da se u stečaju fiducijanta pravo fiducijara uzima samo kao razlučno pravo.
Međutim, Zakon o digitalnoj imovini postavlja obrnutu situaciju – verovatno je u pitanju omaška – jer propisuje da „ukoliko je ugovor o fiduciji zaključen u svrhu obezbeđenja potraživanja fiducijant će, u smislu zakona kojim se uređuje stečajni postupak, imati položaj razlučnog poverioca“. Dakle, obrnuto navedenom razmatranju, ovaj zakon reguliše pitanje položaja fiducijanta u slučaju da fiducijar padne pod stečaj, imajući u vidu da pored fiducijarnog prenosa svojine, kao pravilo postavlja i predaju digitalne imovine.
Nije jasno kako fiducijant može imati položaj razlučnog poverioca, kada je fiducijant dužnik iz osnovnog posla i on pruža sredstvo obezbeđenja fiducijaru, te ne postoji potraživanje fiducijanta prema fiducijaru koje je obezbeđeno, što je definicija razlučnog poverioca.
Ovaj tekst ne predstavlja pravni savet, već stav autora.
Autor: Stefan Petrović, advokat.
